Да дзевяноста васьмі гадоў заставалася Яніна Мікалаеўна на зіму ў сваёй хаце ў апусцелай вёсцы і сама гаспадарыла, нягледзячы на ўгаворы дзяцей і ўнукаў перабрацца да іх. Толькі пазалетась здалася, бо зусім страціла зрок. Цёпленька і ўтульна ў гарадской кватэры, даглядаюць бабулю з любоўю, а яе ўсё роўна невядомая сіла цягне дадому. Хаця чаму невядомая? Родная вуліца, двор, агарод і лаўка трымаюць пажылых вяскоўцаў на якары жыцця — гэта вядома даўно.
— Дай бог кожнаму такіх дзетак і ўнукаў, як у мяне. Усё за мяне паробяць, ежы ўсялякай, якую толькі хочаш, наставяць — і сяджу я, — распавядае Яніна Мікалаеўна. — Але за зіму насядзелася так, што ногі аслабелі. Хочу дадому, хочу нешта рабіць. Да людзей, на вуліцу…
Нарэшце лета і родныя сцены! Паціху, абапіраючыся на каляску, гаспадыня сама выходзіць на двор, прагульваецца па вуліцы. Вось каб яшчэ зрок! Не дзіва, што пагаслі блакітныя, такія прыгожыя некалі вочы (многа гора бачылі на вяку), што слабеюць рукі і ногі. Колькі яны вынеслі непад’ёмнай працы! Невялічкая ростам, зусім не дужая на выгляд — жыццё змусіла яе стаць дужай.
За жыццё яна прырасла душой да Застарычча, хаця сама не мясцовая, — ме-дзінская. А сюды пайшла замуж за Міхаіла Аксяневіча. Паміж імі было адзінаццаць гадоў розніцы. Жаніх быў добры, з дастойнай сям’і. І не толькі заможнасцю вылучаліся Аксяневічы — спраўная была ў іх парода. Працавітыя, талковыя, і сыны ўсе як на падбор рослыя і прыгожыя, нібы восем асілкаў у казцы. І ўсе на музычных інструментах ігралі. “Маці ў іх была бедная, — дагэтуль шкадуе свякруху Яніна Мікалаеўна. — Гэта падумаць толькі — дзесяць дзяцей нарадзіць і гадаваць! Цяпер па адным маюць і скардзяцца…”
Цяжка жыла свякруха Анастасія Васільеўна і загінула як пакутніца — абгарэла ў спаленай фашыстамі зямлянцы. Не паспела даведацца, што сямёра яе сыноў склалі галовы на вайне. Такі страшны лёс.
У сіраты (а расла Янінка без маці, пры мачысе) шчасцейка кароткае, як заячы хвосцік: не паспела пажыць за мужчынскім моцным плячом, хоць крышку пацешыцца і парадавацца. Нарадзіўся сынок Іосіф, і праз тыдзень прыйшла вайна.
Мужа забралі ў армію.
— Я свайго бацьку памятаю, — перакананы Іосіф Міхайлавіч Аксяневіч. — Усе кажуць мне: ты не можаш помніць, ты быў дзіцём. А я выяўна памятаю, як ён мяне на рукі бярэ і да свечкі падносіць…
— Да лямпы. Лямпа гэта была, — з сумнай усмешкай папраўляе сына Яніна Мікалаеўна.
Хто ведае? Не ўсё на гэтым свеце нам вядома: можа, і праўда выбліснула і занатавала дзіцячая падсвядомасць, як тата ў апошні раз узяў сына на рукі і паднёс да святла. Гэта і праўда, так і было. Угледзеўся ў маленькі тварык, пацалаваў, пачціва папрасіў бацькоў дапамагаць нявестцы. Раней Міхаіла ўжо двойчы забіралі на вайну: з Польшчай і з Фінляндыяй; у трэці раз пайшоў — і больш не вярнуўся. Прапаў без вестак.
Калі немцы спалілі Застарычча, людзі пахаваліся на балотах. Невыносна страшны настаў час: голад, холад, аблавы. Аднойчы фашысты прайшлі ў метрах трыццаці, а яны, вяскоўцы, стаіліся, як зайцы, у кустах. Не рухаюцца, стараюцца нават не дыхаць, а ў Яніны крыклівы хлопчык на руках; падасць голас — усім гібель. Але Юзік, разумнае дзіцятка, як адчуваў, маўчаў. Як у народзе кажуць — на жыццё! А чарада страт для іх вялікай сям’і яшчэ толькі пачыналася.
Адзін сын загінуў. Затым другі. Трэці… Пахаванкі адна за адной разрыўнымі кулямі білі ў сэрца бацькі. Раман Іосіфавіч меў круты нораў, быў моцны і вынослівы — а вось жа знайшлася і на яго злая сіла, якая адолела, паваліла. Калі аднойчы прыйшоў чарговы страшны ліст, сабраў ён усе іх і шпурнуў з усяе сілы ў печ. І злёг. Абязножаў.
— Хочу застацца толькі з табой, — прасіў нявестку.
Так акрамя дзіцяці апынуўся ў яе на руках ляжачы стары. Яніна глядзела свёкра старанна: карміла, мыла, пераварочвала цяжкае нерухомае цела. Аддзячвала за ўнука, якога дзед уратаваў сваёй граматнасцю і вопытам, калі па вёсцы пайшоў адзёр (па-руску — корь). Хвароба насмерць скасіла ўсіх маленечкіх Юзі-кавых равеснікаў; адзін толькі ён выжыў дзякуючы парадзе Рамана Іосіфавіча: “Не давай трапляць на яго сонцу і глядзі, каб не было дзіцяці ні цёпла, ні холадна”. Збярог дзед сваю крывінку, выканаў сынаў запавет. Як было не вярнуць яму доўг? Дый без таго Яніна мела добрае сэрца і ніколі не адмовіла чалавеку ў дапамозе, тым больш роднаму, якога клікала з першага дня татам…
Іншы раз стары лавіў яе руку і цалаваў:
— Дзіцятка маё, дачушка, дзякуй. Я табе з таго свету дапамагаць буду…
Яніна Мікалаеўна ўпэўнена, што і дапамагае. Многа раз па жыцці гэта пацвярджалася.
Яе век змясціў многа непрыкметных, але сапраўдных подзвігаў: сама будавала хату, на рабоце па дваццаць пяць кароў выдойвала рукамі, не раз выходзіла ў перадавікі. Нарадзіла траіх дзетак (пасля вайны — яшчэ дзвюх дачок ад другога шлюбу) і глядзела іх як зяніцу вока. Працавала ўсё жыццё і кажа, што гэта і ёсць сакрэт даўгалецця. Паспявала добра шыць: абшывала не толькі сям’ю, а і ўсю вёску.
Адужала цяжкія хваробы (складаную аперацыю на печані перанесла і папра-вілася пасля таго, як на рабоце моцна стукнуў конь)…
На пенсіі прыйшоў “час “Санта-Барбары”: Мікалаеўна дужа любіла серыялы і глядзела ўсе запар. Не ва ўрон, канешне, хатнім клопатам: заўсёды была адмысловая гаспадыня… І вось жыццё шчодрай рукой адмерала сто гадоў, і за-смучае імянінніцу толькі адно: пайшлі з жыцця ўсе сяброўкі і равеснікі, не стала многіх аднавяскоўцаў…
На юбілеі ў Яніны Мікалаеўны гуляла пад восемдзесят чалавек — уся вялікая сям’я і ўсё сяло. Музыка грымела, накрытыя сталы выстраілі праз увесь двор да самых веснічак, спявалі песні і гаварылі тосты. Роданачальніца вялікай сям’і мае трох дзетак, сем унукаў, дзевяць праўнукаў. Другая праўнучка нарадзілася якраз на бабульчын юбілей. “Вось які мне падаруначак”, — замілавана ўсміхаецца Яніна Мікалаеўна. Доўжыцца род Аксяневічаў, прырастае новымі людзьмі, і гэта — самая вялікая для яе радасць і яе заслуга.
Старшыня сельвыканкама Людміла Дражын шчыра і захоплена распавядае пра Яніну Мікалаеўну:
— Яна вельмі добры, мудры чалавек. І яшчэ ёсць у яе такая адметнасць: заўсёды прыгожая. Вы думаеце, яна толькі для гасцей так апранаецца?.. Не!.. Еду па сяле і бачу: вуліца пустая, сядзіць на лаўцы Мікалаеўна — адна, акуратненькая-акуратненькая і абавязкова ў пацерках…
— Так-так, прыбірацца ўсё жыццё любіла, — смяецца імянінніца. — Жанчыны дзівіліся: “І адкуль ты тыя абноўкі бярэш?” А я ўсё роўна нешта прыдумаю…
— Мамачка да юбілею тры-чатыры ўборы перамерала, пакуль выбрала, — дадае нявестка з ласкавай усмешкай. Так яна і звяртаецца да свекрыві ўвесь час — “мамачка”, унучка пяшчотна аклікае — “бабулечка”… Дабро вяртаецца дабром: Яніна Мікалаеўна заўсёды была свякрухай — дай бог кожнаму, ніколі не пакрыўдзіла нявестку, а самае галоўнае — выгадавала ёй добрага мужа, з якім яны за пяцьдзесят пяць гадоў сумеснага жыцця сур’ёзна ні разу не па-спрачаліся!
— Праўда-праўда, — пацвярджае ўнучка. — Я ніколі не чула, каб тата з мамай лаяліся.
Гэта тое, што называецца “сямейная культура” — самая дарагая спадчына, якая пераходзіць з пакалення ў пакаленне.
Не па кніжках і не па лекцыях ёй вучацца.
